چالش‌ها و فرصت‌های توکن‌سازی دارایی‌ها 

آغاز عصر مالکیت دیجیتال، جهان مالی در حال عبور از یکی از بزرگ‌ترین تحولات تاریخ خود است؛ تحولی که بسیاری از اقتصاددانان از آن با عنوان «انقلاب مالکیت دیجیتال» یاد می‌کنند. در این تحول، دارایی‌ها از سهام و اوراق گرفته تا طلا، املاک و حتی آثار هنری به‌صورت دیجیتال و قابل معامله بر بستر بلاکچین نمایه‌سازی می‌شوند؛ فرآیندی که به آن توکن‌سازی دارایی‌ها (Asset Tokenization) گفته می‌شود. در نگاه اول، توکن‌سازی ممکن است صرفاً شکلی مدرن از دیجیتالی کردن دارایی‌ها به‌نظر برسد، اما در واقع، ماهیت رابطه سرمایه‌گذار و دارایی را بازتعریف می‌کند: مالکیت به‌جای آنکه در قالب برگه یا گواهی کاغذی باشد، به‌صورت توکن رمزنگاری‌شده بر روی شبکه‌ای شفاف و غیرقابل‌تحریف ثبت می‌شود. همین ویژگی، بستر ایجاد نسل جدیدی از ابزارهای مالی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری را فراهم کرده است که در سطح جهانی به سرعت در حال گسترش‌اند.
فرصت اول؛ نقدشوندگی و دسترسی گسترده‌تر، یکی از مشکلات سنتی بازار سرمایه، نقدشوندگی پایین در برخی ابزارها و دارایی‌های غیرمنقول است. توکن‌سازی با امکان تقسیم دارایی به واحدهای کوچک (Fractional Ownership)، ورود سرمایه‌گذاران خرد را ممکن می‌سازد. به‌عنوان مثال، ملکی به ارزش ۵۰ میلیارد تومان می‌تواند به ۵۰۰ هزار توکن ۱۰۰ هزار تومانی تقسیم شود و در بستر بازار ثانویه به‌صورت ۲۴ ساعته معامله شود. این مدل نه‌تنها نقدشوندگی دارایی‌های واقعی را افزایش می‌دهد، بلکه عدالت مالی را نیز تقویت می‌کند؛ زیرا مشارکت در پروژه‌های بزرگ دیگر منحصر به سرمایه‌گذاران کلان نخواهد بود. در سطح جهانی، شرکت‌هایی مانند RealT و Lofty.ai در حوزه املاک، و Ondo Finance در حوزه اوراق خزانه آمریکا، نشان داده‌اند که چگونه توکن‌سازی می‌تواند سرمایه‌های کوچک را به جریان‌های واقعی اقتصاد پیوند دهد.
فرصت دوم؛ شفافیت، اعتماد و تسویه آنی، در سامانه‌های مبتنی بر بلاکچین، هر تراکنش به‌صورت عمومی و قابل‌ردیابی ثبت می‌شود. این ویژگی، اعتمادسازی را از سطح نهاد مرکزی به سطح فناوری منتقل می‌کند. به بیان ساده‌تر، دیگر لازم نیست فقط به «نهاد ناظر» اعتماد کنیم؛ بلکه کد و قرارداد هوشمند، خود تضمین‌کننده صحت تراکنش است. از سوی دیگر، فرآیند تسویه در توکن‌سازی به‌صورت آنی (T+۰) انجام می‌شود. این مسئله می‌تواند تحولی بنیادین در بازار سرمایه ایران ایجاد کند؛ جایی که تسویه دو روزه (T+۲) هنوز یکی از گلوگاه‌های ساختاری است. اگر زیرساخت‌های فنی و نظارتی فراهم شود، انتقال سهام یا واحدهای صندوق می‌تواند در کمتر از چند ثانیه بین دو کیف پول دیجیتال انجام شود؛ با ثبت کامل جزئیات در دفترکل توزیع‌شده و بدون واسطه‌های متعدد.
فرصت سوم؛ توسعه ابزارهای مالی نوین، توکن‌سازی بستری است برای خلق نسل جدید صندوق‌ها و اوراق بهادار هوشمند. برای مثال، یک صندوق سرمایه‌گذاری املاک می‌تواند واحدهای خود را به‌صورت توکن منتشر کند و سرمایه‌گذاران، علاوه بر دریافت سود دوره‌ای، امکان معامله آزاد توکن‌ها را نیز داشته باشند. یا شرکت‌های تولیدی می‌توانند از طریق توکن‌های درآمدی (Revenue Tokens) بخشی از درآمد آینده خود را پیش‌فروش کنند. این ابزارها، اگر در قالب‌های قانون‌مند و نظارت‌شده طراحی شوند، می‌توانند جایگزینی مدرن برای تأمین مالی سنتی شرکت‌ها باشند و درعین‌حال، جذابیت سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه را افزایش دهند.
چالش اول؛ خلأ مقررات و چارچوب‌های حقوقی، بزرگ‌ترین مانع در مسیر توکن‌سازی در ایران، نبود چارچوب حقوقی شفاف و منسجم است. اگرچه «نظام‌نامه رمزدارایی‌ها» توسط کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور تصویب شده و سازمان بورس نیز در قالب محیط آزمون (Sandbox) فعالیت چند پروژه محدود را مجاز دانسته است، اما هنوز تعریف قانونی دقیقی از «توکن بهادار» یا «توکن کالایی» در قوانین بازار سرمایه وجود ندارد.
این وضعیت باعث می‌شود پروژه‌ها بین چند نهاد مختلف (سازمان بورس، بانک مرکزی، مرکز ملی فضای مجازی) در رفت‌وآمد باشند و سرمایه‌گذاران نیز در مورد وضعیت حقوقی دارایی‌های توکنی اطمینان کامل نداشته باشند.
تجربه کشورهایی مانند سنگاپور و انگلستان نشان می‌دهد که موفقیت در این حوزه بدون تنظیم‌گری دقیق و تدریجی ممکن نیست.
چالش دوم؛ زیرساخت حضانت و احراز هویت، در بازار دارایی‌های دیجیتال، مهم‌ترین سؤال همیشه این است: زیرساخت حضانت (Custody) یکی از نقاط ضعف فعلی در ایران است. برای ورود نهادهای مالی سنتی، لازم است سازوکارهایی برای نگهداری امن توکن‌ها، کنترل امضاهای چندگانه (Multisig)، بازیابی دارایی‌ها و مدیریت ریسک طراحی شود. همچنین سیستم احراز هویت و تطبیق با مقررات مبارزه با پول‌شویی (KYC/AML) باید با معماری بلاکچین سازگار شود؛ یعنی بتواند به‌صورت درون‌زنجیره‌ای (On-Chain Compliance) عمل کند. بدون این دو رکن، امکان توسعه بازارهای رسمی توکنی در مقیاس بالا فراهم نخواهد شد.
چالش سوم؛ مالیات، حسابداری و اتصال به سیستم بانکی، از نگاه حسابداری، نحوه ثبت و ارزش‌گذاری توکن‌ها هنوز در استانداردهای داخلی مشخص نیست. آیا باید توکن طلا را دارایی فیزیکی دانست یا دارایی مالی؟
آیا درآمد حاصل از معاملات توکن‌ها مشمول مالیات نقل و انتقال است یا مالیات بر عایدی سرمایه؟ این ابهامات، به‌ویژه برای شرکت‌های سرمایه‌گذاری، مانع ورود رسمی به این حوزه است. از سوی دیگر، نبود درگاه‌های تسویه بانکی هماهنگ با زیرساخت‌های رمزارزی باعث شده فرآیند تبدیل توکن‌ها به ریال یا بالعکس به کندی پیش برود. حل این چالش‌ها نیازمند همکاری نزدیک میان سازمان امور مالیاتی، بانک مرکزی و سازمان بورس است.
تجربه جهانی و مسیر پیشنهادی برای ایران، در سطح بین‌المللی، نهادهای مالی بزرگی چون J.P. Morgan، BlackRock و HSBC در حال آزمایش زیرساخت‌های توکن‌سازی صندوق‌ها و اوراق هستند. نمونه بارز آن، پلتفرم Kinexys جی‌پی‌مورگان است که صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی را بر بستر بلاکچین عرضه می‌کند. در اروپا نیز نهاد نظارتی FCA بریتانیا در گزارش اخیر خود (CP۲۵/۲۸) نقشه‌راه رسمی «Fund Tokenisation» را منتشر کرده است تا شرکت‌های مدیریت دارایی بتوانند واحدهای صندوق را به‌صورت توکنی منتشر کنند.
برای ایران نیز می‌توان مسیری مشابه، اما تدریجی را ترسیم کرد: ۱.آغاز با صندوق‌های کالایی توکنی‌شده (مثلاً طلا، نقره یا نفت) در بستر بورس کالا. ۲.سپس توسعه صندوق‌های سرمایه‌گذاری توکنی در محیط کنترل‌شده (Sandbox). ۳.و در گام نهایی، ایجاد بازار ثانویه توکن‌های بهادار در چارچوب بازار سرمایه رسمی. چنین رویکردی، ضمن حفظ کنترل نظارتی، امکان آزمون عملی فناوری و مدل‌های اقتصادی را فراهم می‌کند.
توکن‌سازی، نه یک مد زودگذر، بلکه مرحله بعدی تکامل بازارهای مالی است.
بازار سرمایه ایران، با تجربه قوی در نهادسازی و زیرساخت‌های معاملاتی، می‌تواند از این موج جهانی عقب نماند. اگر نهاد ناظر، شرکت‌های فناوری مالی و بازیگران سنتی بازار با یکدیگر همکاری کنند، ایران می‌تواند به یکی از بازیگران منطقه‌ای در بازار دارایی‌های دیجیتال تبدیل شود.
در نهایت، همان‌طور که مدیرعامل بلک‌راک گفته است: «ما به اندازه کافی درباره سرعت توکن‌سازی همه دارایی‌ها صحبت نمی‌کنیم، درحالی‌که این آینده قطعی بازارهای مالی است.» بازار سرمایه ایران نیز دیر یا زود با این واقعیت روبه‌رو خواهد شد. بهتر است آن را با برنامه، شفافیت و مشارکت جمعی بپذیرد تا به فرصتی برای رشد اقتصاد دیجیتال کشور تبدیل شود.

• محمد قاسمی - کارشناس فناوری‌های مالی و دارایی‌های دیجیتال

• شماره ۶۱۴ هفته نامه اطلاعات بورس